Zegar wieżowy w kościele w Dobrzykach

Technika wykonania
Zegar wykonany jest w technice szkieletowej. Korpus zegara stanowi rama z kutych żelaznych płaskowników zbitych w całość za pomocą żelaznych kutych klinów. Taka technologia produkcji zegarów wieżowych w Europie była stosowana od początku
historii tradycyjnego zegarmistrzostwa do 1 połowy XIX wieku, kiedy to korpus zegara stanowić zaczęły odlane żeliwne płyty złączone śrubami i nakrętkami. W belkach wpasowane są mosiężne tuleje.Zegar wykonany jest w tzw. „konstrukcji wysokiej", gdyż osie obu mechanizmów zegara (mechanizm bicia oraz mechanizm chodu) ułożone są w linii pionowej (w pozycji jedna nad drugą). Rozróżnienie mechanizmów ze względu na konstrukcję wysoką, średnią (mechanizm chodu w konstrukcji wysokiej przy mechanizmach bicia w konstrukcji niskiej) oraz niską (wszystkie mechanizmy posiadają osie ułożone względem siebie w linii poziomej) miało miejsce na przełomie XVII i XVIII wieku, kiedy to porzucono ostatecznie średniowieczny kształt mechanizmu zegara wieżowego (mechanizmy ułożone były nie obok siebie, a jeden za drugim, współdzieląc często jednej z płaskowników współtworzących ramę mechanizmu).

Źródłem energii obu mechanizmów były kamienie ukute w żelazne ramy.Kamienie jako wagi, które opadając na linach napędzały mechanizmy, przestały być stosowane z początkiem XIX wieku, kiedy to zastąpiono je odlewanymi płytami, których ilość (a więc i łączna masa wagi) mogła być zawsze dopasowana do potrzeb danego mechanizmu. Rozwój produkcji początkowo manufakturowej, a następnie fabrycznej, uniemożliwiała dopasowywanie za każdym razem odpowiednich wag w postaci kamieni do potrzeb danego zegara (stosowano takie same mechanizmy do napędu wskazówek dwóch tarcz, bądź też do napędu wskazówek czterech tarcz, co wymagało większej energii napędowej - konieczna była elastyczność względem zapotrzebowania). Wagi zegara w Dobrzykach zawieszone były na konopnych linach, na co wskazują też drewniane bębny obu mechanizmów, na które lina ta była przy nakręcaniu nawijana.

Mechanizm chodu posiada cztery osie, co jest ewenementem wśród zegarów z tego okresu, bowiem ówczesne zegary z reguły zaopatrzone były w trzy osie z kołamizębatymi. Dzięki dodaniu tzw. koła pośredniego możliwe było uzyskanie większej
rezerwy chodu - wówczas zegar można było nakręcać rzadziej aniżeli większość zegarów z tamtego okresu. Być może rezerwa chodu zegara na wieży kościoła w Dobrzykach wynosiła tydzień (tradycyjnie wśród zegarów z tego okresy rezerwa ta wynosiła od dnia do trzech dni). Mechanizm zaopatrzony jest w wychwyt hakowy, wynaleziony około roku 1660 przez angielskiego zegarmistrza Roberta Hooka. Wychwyt ten zastąpił archaiczny wychwyt wrzecionowy stosowany w archaicznych zegarach doby średniowiecza,

renesansu i baroku. W mechanicznych zegarach wieżowych od I połowy XIX wieku stosowano częściej znacznie dokładniejszy wychwyt Grahama, wynaleziony w 1715 roku. Zastosowanie wychwytu hakowego w zegarze w Dobrzykach, w zestawieniu z
ogólną konstrukcją mechanizmu, ponownie precyzuje jego powstanie w II połowie XVIII wieku.

 Wychwyt spełnia dwa zadania:

- przenosi energię z kół zębatych na pracę wahadła
- łączy pracę wahadła z kołami zębatymi poprzez
kotwicę i koło wychwytowe - inaczej mówiąc:
sprawia, że koła mechanizmu chodu obracają się w
takt kołyszącego się wahadła. Im wahadło kołysze
się wolniej, tym zegar chodzi wolniej i na odwrót.
Składa się z w generalnym ujęciu z kotwicy
połączonej z wahadłem oraz koła wychwytowego
(pierwszego koła mechanizmu chodu). Kotwica
uwalnia i blokuje koło obrót koła wychwytowego
(na zmianę). Zęby koła wychwytowego unoszą
ramiona kotwicy, przenosząc w ten sposób energię
na pracę wahadła.
Niestety w mechanizmie brakuje kotwicy, tj.
elementu współpracującego z kołem
wychwytowym, łączącego mechanizm z pracą wahadła, które
także zaginęło. Koło wychwytowe wykonane jest z żelaza (w
nowocześniejszych zegarach stosowano do tego celu mosiądz).

Mechanizm bicia godzin
Zegar zaopatrzony jest także w mechanizm bicia godzin typu zapadowego.Jest to rozwiązanie stosowane w większości krajów europejskich, z wyjątkiem

krajów francuskojęzycznych. Charakterystycznym elementem mechanizmu bicia typu zapadowego jest koło zapadowe widoczne na zdjęciu poniżej. Służyło ono odliczaniu ilości godzin, jakie zegar w odpowiednim momencie powinien wybić. Rozwiązanie takie rozprzestrzeniło się szczególnie w związku z rozwojem niemieckiej tradycji zegarmistrzowskiej i jej oddziaływania na sztukę zegarmistrzostwa wieżowego innych państw, w tym nawet Rosję. Zegar nie wybijał półgodzin. Źródłem dźwięku był dzwon, w który uderzał młot. Młot połączony był z mechanizmem za pomocą cięgna przymocowanego do dźwigni mechanizmu bicia godzin.

Tarcze zegarowe

 Zegar wyposażony jest w dwie tarcze: na froncie wieży oraz po jej prawejstronie (patrząc od przodu gmachu). Niesymetryczne ułożenie tarcz w tym czasie spowodowane było tym, iż zabudowania miejscowości znajdowały się tylko z określonej strony kościoła - tarcze w drugim kierunku były niepotrzebne.Wskazówki zegarowe z mechanizmem były połączone za pomocą tzw. pędni. Zegar zaopatrzony był wyłącznie w wskazówki godzinowe. Wskazówka minutowa wynaleziona została w roku 1680 w Anglii, jednakże rozprzestrzenienie tego wynalazku nastąpiło w konstrukcji zegarów wieżowych dopiero z końcem XVIII wieku. Wcześniej produkowane zegary nie były na tyle dokładne, by wskazywać minuty z wystarczającą dokładnością. Jeszcze wyprodukowany w 1794 roku zegar na kościoła p. w. św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, choć niezwykle rozbudowany, wyposażony jest wyłącznie w wskazówki godzinowe. Podobnie jest z zegarem na wieży wrocławskiego ratusza (1801 rok).

Podsumowanie

Zegar w Dobrzykach jest charakterystyczną konstrukcją dla okresu
przejściowego między wykształconą jeszcze w średniowieczu konstrukcją zegara
mechanicznego, opartą o kuty żelazny szkielet oraz żelazne kute koła zęba i osie, a
zegarem mechanicznym wieżowym w jego ostatecznej formie wykształconej w
połowie XIX wieku, na co wskazuje ogólna konstrukcja zegara. Nie jest dziełem
produkcji fabrycznej.

Rafał Pikuła, Michał Olejniczak
(Wolsztyn)

Rafał Pikuła i Michał Olejniczak - autorzy opisu zegara - to pasjonaci tradycji
zegarmistrzowskiej, miłośnicy i konserwatorzy mechanicznych zegarów
wieżowych. Z ich pasją i działalnością można zapoznać się na stronie Błąd!
Nieprawidłowy odsyłacz typu hiperłącze.. Przedstawiona powyżej dokumentacja
zegara wieżowego znajdującego się w kościele w Dobrzykach wykonana została
jedynie na podstawie fotografii i może być niepełna